Het Oude Testament deel van de Bijbel is geschreven in het Hebreeuws en een paar hoofdstukken in het Aramees wat een aan het Hebreeuws verwante taal is. Het Nieuwe Testament deel van de Bijbel is geschreven in het Grieks.
Als mensen, die de oorspronkelijke talen niet kunnen begrijpen zijn er vertalingen nodig. Al eeuwenlang worden er vertalingen van de Bijbel gemaakt.
De Bijbel vertalen is extra lastig
Vertalen is lastig. Er is een bekend spreekwoord dat zegt ‘vertalen is liegen’. Dat is wel kras uitgedrukt, maar het is moeilijk om het correct te doen.
Zeker vertalen uit het Hebreeuws is lastig. Het Hebreeuws is schilderachtig met diepere lagen en het Nederlands heeft die diepte niet waar het Hebreeuws die wel heeft en dan moet je keuzes maken. Als vertaler mis je al snel een betekenis. Zie ook dit you tube filmpje, zie link.
Het Griekse Nieuwe Testament gaat uit van veel voorkennis en borduurt in de tekst voort op kennis, die er toen was. Als vertaler zonder die voorkennis kun je een tekst als snel verkeer begrijpen. Die voorkennis betreft twee gebieden. De teksten over het onderwijs van Jezus veronderstelt veel kennis van de Joodse wereld. De brieven van Paulus veronderstellen veel van wat de Heilige Geest in de gemeenten deed.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat vertalingen de bedoelingen van de schrijvers niet goed of niet helemaal goed weergeven.
Daar komt nog bij dat vertalers dikwijls wetenschappers zijn met een bepaalde theologie en kijk op de wereld. Hun verstandelijke insteek kan een probleem zijn bij passievolle teksten. En de theologie die de vertalers aanhangen kunnen de teksten ook kleuren.
Bij het maken van de studies die op deze site staan, heb ik talloze keren meegemaakt dat er anders werd vertaald dan wat er in de oorspronkelijke talen stond.
De vertalingen zoals de SV, HSV, NBG en NBV zijn gemaakt voor een bepaalde opdrachtgever, die een bepaalde doelgroep op het oog had.
Vertalers hebben hun eigen theologische opvattingen en hun eigen kijk op de wereld. Een compliment waard als ze teksten maken waar ze zelf moeite mee hebben. Ook bijzonder dat voor de NBV vertaling schrijvers en dichters zijn ingeschakeld zoals ook eertijds onder de schrijvers dichters en taalkunstenaars waren.
De oudste vertaling van de hele Bijbel in de westerse wereld is de Vulgaat of Vulgata. Het is een vertaling in het Latijn. De Vulgata werd rond het jaar 400 door Hiëronymus gemaakt. Hij gebruikte teksten van de Bijbel, die er toen waren waarvan later meer juiste teksten te voorschijn kwamen.
Zo staat er in Jesaja 7:14, als voorbeeld, in de Vulgaat het woord virgo, dat maagd betekent, ‘de maagd zal zwanger worden’, maar in het Hebreeuws staat ‘ha ‘alma’ dat de betekenis heeft van jonge vrouw. Geen groot letterkundig verschil, maar wel essentieel als het gaat om theologische interpretatie. Zie op internet de Vulgata online.
Standaard vertaalvraagstukken
Er zijn een paar problemen waar iedere vertaler mee heeft te maken. Hier de twee waarbij een keuze voor veel teksten een gevolg heeft.
Het Hebreeuws kent maar één aanspreekvorm, maar in het moderne Nederlands kennen we ‘u’ en ‘jij’. De SV en NBG51 hebben dit opgelost door het woord ‘gij’ te gebruiken voor God, maar ook wel ‘u’ als het om mensen onderling gaat. De HSV gebruikt de aanspreekvorm ‘u’. De NBV21 gebruikt afwisselend zowel aanspreekvorm ‘u’ als ‘jij’.
Wij kunnen dus weten als we de woorden u, jij of gij lezen in de vertaling dat het gaat om die Hebreeuwse aanspreekvorm waarbij er geen onderscheid is.
De naam van God met de vier letters JHWH in het Hebreeuws wordt door de Joden als Adonai, dat is ‘Heer’ uitgesproken. Dit heeft ertoe geleid in de vertalingen ook niet de naam van God te gebruiken. De Statenvertaling en HSV vertalen die vier letterige naam van God met het woord HEERE. De NBG51 met HERE en de NBV21 met HEER. De Bijbel in Gewone Taal vertaalt met Heer.
We weten dus als lezer als je deze namen ziet dat er in het Hebreeuws de naam van God staat.
Een ander punt is de eenduidige of meerduidige kijk op de werkelijkheid. Het Westerse denken is nogal eenduidig: het is of dit of het is of dat. Men zegt wel eens: “Leg nu eens in één zin uit hoe het zit”.
Het Hebreeuwse denken geeft diverse kanten van een zaak aan. Meer als een diamant met verschillende vlakken. Het is meerduidig.
In onze vertalingen staat nog wel eens ‘want’, wat duidt op oorzaak en gevolg terwijl er in het Hebreeuws het woord ‘en’ staat, wat de diverse kanten van een zaak aangeeft. Wees op dit punt alert als je de Bijbel leest.
De Statenvertaling heeft de toon gezet
De oudste vertalingen waarvan de Statenvertaling er één van is hebben een toon neergezet. Vertalers in latere tijden moesten uitleggen en onderbouwen als ze een andere keuze maakten.
Eeuwenlang had men de mensen bang gemaakt voor de hel, die verschrikkelijk was en waar je in kwam als je stierf. Maar als je je netjes volgens de regels van de kerk gedroeg kwam je na de dood in de hemel.
De Statenvertaling vertaalde ook wel het Hebreeuwse woord voor graf en de Griekse woorden voor ‘hades’ en ‘gehenna’ met ‘hel’. Vertalingen daarna moesten zich verantwoorden als ze minder met ‘hel’ vertaalden. Ze konden als snel het verwijt krijgen dat ze de evangelie minder streng maakten.
In de tijd van de Statenvertaling ging het binnen gemeenschappen er veel harder aan toe dan tegenwoordig. De doodstraf was normaal. Lijfstraffen ook. Ook op scholen en weeshuizen. Dat zal wel de reden zijn dat de Stanvertaling veel meer met straf, veroordeling en verdoemenis vertaalt dan in het Hebreeuws en Grieks staat.
In de tijd van de Statenvertaling hoorde bijna iedereen wel bij een kerk. Als je niet bij de kerk hoorde was je goddeloos. Het waren niet de beste mensen, die niet bij een kerk hoorden. In de teksten in de Bijbel gaat het om goede en kwade mensen en niet om kerkgangers en goddelozen. In onze tijd heb je kwade mensen in en buiten de kerk en goede mensen in en buiten de kerk. Maar de HSV bijvoorbeeld spreekt nog steeds over goddelozen als er in het Hebreeuws over kwade mensen gaat.
In de tijd van de Statenvertaling werden Joodse mensen getolereerd en dat was al heel wat. Velen zagen de kerk als vervanging van het volk Israël. De nadruk lag op het Nieuwe Testament, het Oude Testament werd als minder belangrijk gezien. Dat heeft er wel toe geleid dat bij de vertalingen zeker niet altijd recht werd gedaan aan de Joodse bedoelingen van de tekst. Ook in de modernere vertalingen komt dit nog steeds voor. Wellicht is de oorzaak daarvan een vorm van antisemitisme.
De tijd van het ontstaan van de Statenvertaling was harder dan nu. Er stierven veel kinderen. Als je meer dan 50 jaar oud was hoorde je bij de kleine groep ouderen. Er was honger en armoede. Je had de heren, de middenstand en de arbeiders in de samenleving. Rangen en standen waren normaal. Mensen met een donkere huidskleur waren werden als minderwaardig gezien. Slavenhandel was normaal. Tegen die achtergrond ging men de woorden in de Bijbel voor slaaf met dienstknechten vertalen.
In de Katholieke kerk ondergingen baby’s een doopritueel, de protestanten namen dat gebruik over. Men besprenkelde met water, maar men noemde dat dopen. Zo ontstond in de vertalingen dopen met water, wat taalkundig vreemd is. Latere vertalingen bleven spreken van dopen met.
Het Woord van God
In de Bijbel kunnen we de uitdrukking ‘het woord van God’ tegenkomen. Deze uitdrukking is een begrip zowel in de Joodse wereld als in de Geest vervulde Nieuwtestamentische gemeente.
Het evangelie van Johannes begint met een tekst met deze uitdrukking.
Johannes 1:1-3. In het begin was het Woord, het Woord was bij God en het Woord was God. Het was in het begin bij God. Alles is erdoor ontstaan, zonder het Woord is niets ontstaan van wat bestaat.
In de kerk wordt uitgelegd dat het Woord van God naar Jezus wijst. Jezus is inderdaad onderdeel van dat Woord. En Hij heeft ook het Woord van God uitgedragen en dat met daden laten zien. Het Woord van God zou ook van God de Vader geweest kunnen zijn, of van de Geest van God en zeker ook van mensen, die het Woord van God uitspreken.
Hier nu als voorbeeld vertalingen waarin dit woord voorkomt. Het gaat om een tekst, die Paulus tot de oudsten van de gemeente van Efeze spreekt.
Handelingen 20:32. En nu ik verbind jullie aan God en het woord van Zijn genade dat in staat is op te bouwen en jullie een erfenis te geven onder hen, die reeds geheiligd zijn. [zo goed mogelijke letterlijke vertaling]
Opmerking 1: In plaats van ‘En nu verbind’ kun je ook ‘En nu ik plaats jullie voor God’ of ‘presenteer ik jullie voor God’ vertalen.
Opmerking 2: als het om bouwen gaat, dat woord is ontleend aan het bouwen van huizen. Dat bouwen kost tijd.
Opmerking 3: bij de vertaling moet een keuze worden gemaakt. Is het God die machtig is op te bouwen (1) of is het Woord van Zijn genade (2) machtig om op te bouwen. De vertalingen kiezen verschillend. Als van het woord van genade het onduidelijk is wat dat betekent of het past niet in je theologie zal je voor (1) kiezen.
Opmerking 4: Als je voor (2) kiest dan is het woord van God als een erfenis in je. Het woord van God gaat zich op termijn uitbetalen net zoals een erfenis. Als je in de tekst God laat bouwen en de erfenis verzorgen wordt de betekenis onduidelijk. De vraag is dan: hoe bouwt God dan en hoe komt je tot die erfenis. Dan moet je gaan denken aan het woord van genade. Je moet dus een extra begrijp stap maken om tot een goed begrijpen te komen.
Hier een aantal vertalingen van Handelingen 20:32 met tussen haakjes achter de tekst of ze voor (1) of (2) kiezen, waarbij (2) volgens mij de juiste is. Ik geef ook aan als de vertalers nog meer afwijken van de letterlijke tekst.
En nu, broeders, ik bevele u Gode, en den woorde Zijner genade, Die machtig is u op te bouwen, en u een erfdeel te geven onder al de geheiligden. [Statenvertaling] (1)
En nu, broeders, ik draag u op aan God en aan het woord van Zijn genade, aan Hem Die bij machte is om u op te bouwen en u een erfdeel te geven onder al de geheiligden. [HSV] (1)
Opmerking: aan Hem heeft de HSV toegevoegd, m.i. onjuist.
Nu vertrouw ik jullie toe aan de Heer en aan het woord van zijn liefdevolle goedheid. Want Hij zal de gemeente opbouwen en jullie je deel van zijn erfenis geven. [Basisbijbel] (1)
Opmerking: ‘jullie’ is ‘de gemeente’ geworden en de ‘geheiligden’ is ‘jullie’ geworden.
And now, brethren, I commend you to God, and to the word of his grace, which is able to build you up, and to give you an inheritance among all them which are sanctified. [King James Version] (2)
En nu draag ik u op aan God en aan het woord van zijn genade, dat bij machte is om op te bouwen en het erfdeel te geven, met alle geheiligden. [Willibrord] (2)
Opmerking: ‘onder’ is ‘met’ geworden.
En nu, ik draag u op aan de Here en het woord zijner genade, aan Hem, die bij machte is te bouwen en het erfdeel te geven onder alle geheiligden. [NGB51] (1)
En nu vertrouw ik u toe aan God en aan zijn zegenrijk woord. Hij heeft de macht om op te bouwen en het erfdeel te geven aan allen die hem toebehoren. [Groot Nieuws Bijbel] (1)
Opmerking: ‘woord van genade’ is zegenrijk woord’ geworden en ‘heiligen’ is, ‘die hem toebehoren’ geworden. Dit laatste vind ik wel een juiste vertaling trouwens.
Nu vertrouw ik u toe aan God en aan het woord van zijn genade, dat onze gemeenschap kan opbouwen en dat ons deel zal geven aan zijn koninkrijk samen met allen die Hem toebehoren. [NBV21] (2)
Opmerking: ‘jullie’ is ‘gemeenschap’ geworden en ‘erfenis’ is ‘koninkrijk’. Zowel het woord jullie als de erfenis is persoonlijker.
Nu vraag ik aan God om voor jullie te zorgen. Ik vertrouw erop dat hij goed voor jullie zal zijn. Door zijn goedheid zal de kerk groeien. En iedereen die bij hem hoort, zal het eeuwige leven krijgen. [Bijbel in Gewone Taal] (2?)
Opmerking: hier is teveel aangepast. ‘Woord van genade’ is ‘goedheid’ geworden. Her woord ‘kerk’ komt helemaal in niet in de hele Bijbel voor.
Now I’m turning you over to God, our marvelous God whose gracious Word can make you into what he wants you to be and give you everything you could possibly need in this community of holy friends. [The Message] (2)
Opmerking: het woord ‘bouwen’ is ‘can make you into what he wants you to be’ en ‘erfenis’ is ‘everything you could possibly need’ geworden en ‘geheiligden’ is ’this community of holy friends’ geworden.
“And now I entrust you to the care of the Lord and to the message of his love and kindness, for it can build you up and give you an inheritance among all those who have been set apart for God. [Complete Jewish Bible] (2)
Opmerking: ‘geheiligden’ is ‘set apart for God’ geworden.
Wat kunnen we hiervan leren?
Diverse vertaling gaan hun uitleg in de vertaling onderbrengen. Dat kan goed of fout zijn.
De King James Version vertaalt naar wat er staat, samen met the Complete Jewish Bible en ook de Willibrord vertaling.
The Message maakt tekst zo dat het mensen persoonlijk kan aanspreken. Daarvan moeten we hopen dat de uitleg in de tekst correct is. Andere vertalingen maken het juist minder persoonlijk zoals de NBV21.
Bij de Bijbel in gewone taal is de afstand tot de tekst in de Bijbel groot met daarbij ook heel algemene woorden zoals goedheid en kerk, die niet eens in de Griekse tekst voorkomen.
De kenmerken van goed vertalen
Hieronder de verschillende kenmerken waaraan het vertaalwerk zou moeten voldoen.
Geestelijke tekst geestelijk vertalen
Hier zijn veel voorbeelden van te geven.
De Psalmen in het algemeen, maar sommigen in het bijzonder zijn in een tijd met veel geestelijke hoogtepunten geschreven. Er zijn veel voorbeelden te geven van oppervlakkige vertalingen.
<<voorbeelden nog toevoegen>>
De vertalers weten blijkbaar niet dat je in extase kunt komen en daarna een visioen kan krijgen. De NBV vertaalt daarom extase maar met visioen.
Handelingen 10:10. Maar hij kreeg honger en wilde iets eten. Terwijl er eten voor hem werd klaargemaakt, werd hij gegrepen door een visioen.
Handelingen 22:17. Later, toen ik terug was in Jeruzalem en in de tempel aan het bidden was, werd ik opeens gegrepen door een visioen.
Opmerking 1: de KJV vertaalt als volgt: ‘And it came to pass, that, when I was come again to Jerusalem, even while I prayed in the temple, I was in a trance.
Opmerking 2: er staat extase in de tekst, de KJV vertaalt correct, de NBV niet.
Precies vertalen
Als er staat na acht dagen vertaalt de NBV21 dat met een week. Niet dat je daardoor de tekst niet meer begrijpt, maar waarom die afwijking.
Gewoon goed als een vertaler een tekst vertaalt waar hij of zij het zelf niet mee eens is.
<voorbeelden nog toevoegen>>
Concordant vertalen
<voorbeelden nog toevoegen>>
Kleur van de diverse vertalingen
Voor degenen onder ons, die graag de oorspronkelijke betekenis van de teksten van de Bijbel willen weten is het goed om de eigenaardigheden van de vertalingen te weten. Daarbij is het goed om te weten dat vertalers
| Vertaling: | Opmerkingen: |
|---|---|
| Katholieke vertalingen | Sluiten meer aan op de leer van de kerk. |
| Statenvertaling 1617 | Gemaakt in een tijd van bloei van het protestantisme en de strijd van Nederland voor het bestaan. |
| NBG51 | Gemaakt in een tijd dat men ging twijfelen aan wonderen. <terug te zien in de vertaling?> |
| HSV | Moest een hedendaags vertaling van de Statenvertaling zijn en moest aansluiten op overtuigingen in de Gereformeerde Gezindte |
| NBV21 | Gemaakt in een tijd van zelfstandige positie van de vrouw. De vertaling moet begrepen worden door de mens van de 21ste eeuw. |
Specifieke voorbeelden
Het gaat hier om de vier bekende vertalingen SV, HSV, NBG en NBV.
<is nog heel incompleet>
| Er staat: | Is vertaald als | Betreft | |
| 1 | torah = onderwijs, | wet | allen |
| 2 | ….kwaaddoeners | goddelozen | SV (9 en 249) HSV (36 en 250) NBG ( ? en 249) NBV ( ? en 195) |
| 3 | doulos = slaaf | dienstknecht | SV HSV |
| 4 | dopen in | dopen met |