De Bijbel, zoals wij die in de winkel kunnen kopen heeft twee delen, het Oude Testament en het Nieuwe Testament.

De taal van het Oude Testament is bijna geheel Hebreeuws. Van een paar hoofdstukken is de taal Aramees. Aramees is een aan het Hebreeuws verwante taal. De taal van het Nieuwe Testament is Grieks.

Goed vertalen is lastig. Er is een bekende uitspraak is: ‘vertalen is liegen’. Dat is kras uitgedrukt, maar bevat ook waarheid.

Als je weet met welke moeilijkheden een vertaler heeft de maken dan kun je beter zien wat de waarde van een woord, een uitdrukking of een hele tekst is.

Vragen

Als het gaat om de kwaliteit van vertalingen van de Bijbel dan zijn de volgende vragen te stellen.

Is het moeilijk om de teksten van de boeken van het Oude en Nieuwe Testament te vertalen?

Waarom is het belangrijk om precies te vertalen?

Is er een norm waar de vertalingen aan moeten voldoen?

Welke vertaling van de Bijbel kun je het beste kiezen?

Is de juiste vertaling belangrijk voor je geloofsleven?

In het hoofdstuk Lessen staan antwoorden op deze vragen.

Waarom een vertaling?

Op één of andere manier wekt de Bijbel nieuwsgierigheid op. Wat zou er in staan? En er zijn mensen, die zo enthousiast zijn over de Bijbel dat ze het andere mensen gunnen om ook van de inhoud kennis te nemen. Zo is de Bijbel het meest gemaakte, en hopelijk ook het meest gelezen, boek geworden.

Voor mensen, die de oorspronkelijke teksten niet kunnen begrijpen, zijn er vertalingen gemaakt. Dat gebeurde al voor het begin van onze jaartelling en. In onze tijd is de Bijbel ieder jaar wel weer in 50 andere talen beschikbaar. Totaal zijn er nu voor meer dan 4000 talen vertalingen beschikbaar.

Er zijn allerlei redenen waarom je de Bijbel wil lezen. Om een indruk te krijgen van het christelijk geloof. Omdat je de Bijbel qua literatuur en poëzie interessant vind. Omdat je nieuwsgierig bent naar wat God de schepper aan de mensen wil openbaren. Omdat het lezen van bijvoorbeeld de Psalmen je rust en vrede geeft.

Welke reden je ook heeft, een mooie en precieze vertaling van de Bijbel voor als je niet het Hebreeuws en Grieks kan lezen, is daarbij belangrijk.

Culturele verschillen

De Westerse cultuur en de Midden Oosten cultuur is heel verschillend. Het is voor ons lastig om de Midden Oosten cultuur van het Oude Testament te begrijpen.

Men gaat in het Midden Oosten anders om met tradities, met familie en huwelijksrelaties, met emoties, met kijk op de maatschappij.

Het verschil tussen de Westerse cultuur en de Griekse/Midden Oosten cultuur, die de achtergrond is van het Nieuwe Testament, is een stuk kleiner.

De vertalers hebben een theologische opleiding, terwijl theologie nogal vreemd is aan de cultuur van de Bijbel. De verleiding is om theologische woorden te gebruiken bij de vertaling.

De vertalers ook zo hun eigen ‘moderne’ opvattingen. De verleiding is dan om dat mee te nemen in de vertaling. Bijvoorbeeld over de man vrouw relatie.

Daarom is het een compliment waard als de vertalers teksten goed vertalen waar ze zelf moeite mee hebben.

De boeken van de Bijbel zijn deels door schrijvers, dichters en taalkunstenaars gemaakt. Daarom goed dat bij de NBV vertaling schrijvers en dichters zijn ingeschakeld.

Een ander voorbeeld is dat er nogal eens in een zin het woord ‘want’ wordt vertaald, terwijl er in het Hebreeuws het woord ‘en’ staat. Wij in het Westen denken in oorzaak en gevolg. We denken in ‘is het dit’ of ‘is het dat’. Het Hebreeuwse denken geeft meer kanten van een zaak aan. Zoals een diamant verschillende vlakken heeft. Het is meerduidig in het Hebreeuws terwijl het Westen eenduidig of één dimensionaal denkt.

Nu kent ook het Hebreeuws het woord ‘want’. Zie je ‘en’ in de vertaling dan zal er wel ‘en’ staan. Lees je ‘want’ in de vertaling van zou er dus ‘en’ of ‘want’ in het Hebreeuws kunnen staan.

Taalverschillen

Het vertalen uit het Hebreeuws is extra lastig. Het Hebreeuws heeft naast een algemene dikwijls ook bredere betekenissen en diepere lagen. Het Nederlands heeft die diepere lagen nauwelijks. Als vertaler moet je dan keuzes maken. Misschien kies je als vertaler voor een ogenschijnlijke belangrijke boodschap, maar de nog belangrijker boodschap van de diepere laag mis je. Zie ook dit you tube filmpje, zie link.

Daarnaast moet je als vertaler vertaalkeuzen maken zoals de keuze tussen u en jij.

Het Hebreeuws kent maar één aanspreekvorm, maar in het moderne Nederlands kennen we ‘u’ en ‘jij’. De SV en NBG51 hebben dit opgelost door het woord ‘gij’ te gebruiken voor God, maar ook wel ‘u’ als het om mensen onderling gaat. De HSV gebruikt de aanspreekvorm ‘u’. De NBV21 gebruikt afwisselend zowel de aanspreekvorm ‘u’ als ‘jij’.

Wij kunnen dus weten als we de woorden u, jij of gij lezen in de vertaling, dat het gaat om die Hebreeuwse aanspreekvorm waarbij er geen onderscheid is.

Religieuze verschillen

Voor het onderwijs van Jezus veronderstelt veel kennis van de Joodse wereld in die dagen. Er speelden bepaalde religieuze kwesties waar Jezus ook vragen over kreeg. Handig als je als vertaler daar kennis over hebt.

Verder is in het Jodendom de gewoonte om de naam van God niet uit te spreken ook al staat deze in de tekst. De vier letters van de naam van God, JHWH, worden door de Joden, uit respect, als Adonai, dat is ‘Heer’ uitgesproken.

De Westerse vertalingen hebben in navolging in de vertalingen niet meer de naam van God, de vier letters, opgenomen. Zij zijn nog een stap verder gegaan. Niet alleen niet uitspreken maar ook niet opschrijven.

De Statenvertaling en HSV vertalen die vier letterige naam van God met het woord HEERE. De NBG51 met HERE en de NBV21 met HEER. De Bijbel in Gewone Taal vertaalt met Heer, maar dat woord gebruiken ze ook voor de vertaling van andere woorden.

Als je de woorden HEERE, HERE of HEER ziet, dat weet je dat in het Hebreeuws er de naam van God staat.

Geestelijke verschillen

Het Oude Testament is geschreven in een tijd met een tastbare aanwezigheid van de geestelijke wereld. Niet alleen de overvloedige geestelijke wereld van God, maar ook de diepe duistere geestelijke wereld.

Ook in het Nieuwe Testament komt dit veel voor natuurlijk. Het boek Handelingen laat verhalend zien wat de Heilige Geest in de gemeenten deed. En de brieven van Paulus laat het qua onderwijs zien.

Voor een rationeel opgeleide wetenschapper, die vertaalt, is dat geestelijke moeilijk te begrijpen. Dat zie je ook aan het studieblad van de NBG. De geestelijke onderwerpen worden gemeden.

Omdat het voor hen moeilijk is te begrijpen gaat het bij de vertalingen nogal eens mis. Hier twee voorbeelden van vertalingen van het Nieuwe Testament.

Handelingen 10:10. Maar hij kreeg honger en wilde iets eten. Terwijl er eten voor hem werd klaargemaakt, werd hij gegrepen door een visioen.

Opmerking1: er staat ‘kwam op hem extase’ en niet ‘gegrepen door een visioen’. Weten de vertalers niet wat een visioen is en wat extase is? Een visioen kun je krijgen in of na extase of gewoon terwijl je dat helemaal niet bent.
Opmerking 2: hetzelfde gebeurt met de tekst in Handelingen waar ook extase staat.

Handelingen 22:17. Later, toen ik terug was in Jeruzalem en in de tempel aan het bidden was, werd ik opeens gegrepen door een visioen.
Opmerking 1: de KJV vertaalt als volgt: ‘And it came to pass, that, when I was come again to Jerusalem, even while I prayed in the temple, I was  in a trance.
Opmerking 2: er staat extase in de tekst, de KJV vertaalt correct, de NBV niet.

Een vertaalcultuur

De oudste vertalingen waarvan de Statenvertaling er één van is hebben de toon neergezet. Vertalers in latere tijden moesten uitleggen en onderbouwen als ze een andere keuze maakten.

De Statenvertaling had zelf natuurlijk ook te maken met de verschillen die hierboven zijn geschetst. Hier drie voorbeelden waarbij de Statenvertaling een bepaalde goede koers inzette en waar vervolgens latere vertalingen er een beetje afstand van nemen.

Zo werden in de tijd van het maken van de Statenvertaling al eeuwenlang de mensen bang gemaakt voor de hel. De hel die was verschrikkelijk en daar kwam je in kwam als je stierf. Maar als je je netjes volgens de regels van de kerk gedroeg kwam je na je dood in de hemel.

De Statenvertaling vertaalde soms het Hebreeuwse woord voor ‘graf’ en de Griekse woorden voor ‘hades’ en ‘gehenna’ met ‘hel’. Vertalingen daarna moesten zich verantwoorden als ze minder met ‘hel’ vertaalden. Ze konden als snel het verwijt krijgen dat ze de evangelie minder streng maakten. Het woord hel komt met de volgende frequentie voor: in de Statenvertaling 45x, HSV 21x, NBG 9x en NBV21 0x.

Een tweede voorbeeld is dat in de tijd van de Statenvertaling het binnen gemeenschappen er veel harder aan toe dan tegenwoordig. De doodstraf was normaal. Lijfstraffen ook. Ook op scholen en weeshuizen. Dat zal mogelijk de reden zijn dat de Statenvertaling veel meer met straf, veroordeling en verdoemenis vertaalt dan in het Hebreeuws en Grieks staat.

En nog een voorbeeld. In de tijd van de Statenvertaling hoorde bijna iedereen wel bij een kerk. Als je niet bij de kerk hoorde was je goddeloos. Het waren niet de beste mensen, die niet bij een kerk hoorden. In de teksten in de Bijbel gaat het daarentegen om goede en kwade mensen en niet om kerkgangers en goddelozen. In onze tijd heb je kwade mensen in en buiten de kerk en goede mensen in en buiten de kerk. Maar de HSV bijvoorbeeld spreekt nog steeds over goddelozen als er in het Hebreeuws over kwade mensen gaat. Het woord goddeloze of goddelozen komt met de volgende frequentie voor: in de Statenvertaling 264x, HSV 255x, NBG 264x en NBV21 148x.

In de tijd van de Statenvertaling werden Joodse mensen getolereerd en dat was al heel wat. Velen zagen de kerk als vervanging van het volk Israël. De nadruk lag op het Nieuwe Testament. Het Oude Testament werd als minder belangrijk gezien. Dat heeft er wel toe geleid dat bij de vertalingen zeker niet altijd recht werd gedaan aan de Joodse bedoelingen van de tekst. Ook in de modernere vertalingen komt dit nog steeds voor. Wellicht is de oorzaak daarvan een vorm van antisemitisme.

In de tijd van het ontstaan van de Statenvertaling was het leven ook pijnlijker dan nu. Er stierven veel kinderen. Er was honger en armoede. Als je meer dan 50 jaar oud was hoorde je bij de kleine groep ouderen. Rangen en standen waren normaal. Je had de heren, de middenstand en de arbeiders in de samenleving. Mensen met een donkere huidskleur werden als minderwaardig gezien. Slavenhandel was normaal, maar riep ook vragen op. Zou men tegen die achtergrond de woorden in de Bijbel voor slaaf met dienstknechten zijn gaan vertalen. Om tegenstanders van de slavernij de wind uit de zeilen te nemen? Het woord slaaf komt met de volgende frequentie voor: in de Statenvertaling 10x, HSV 70x, NBG 100x en NBV21 91x.

In de Katholieke kerk ondergingen baby’s een doopritueel, de protestanten namen dat gebruik over. Men besprenkelde met water, maar men noemde dat dopen. Zo ontstond in de vertalingen ‘dopen met’ water, wat taalkundig vreemd is. Latere vertalingen bleven spreken van ‘dopen met’. Dopen in: Statenvertaling 0x, HSV 0x, NBG 4x, NBV 6x en NBV21 9x, Willibrord 10x.

Vertaaloverwegingen

Naast al die verschillen zijn er ook nog andere overwegingen bij het vertalen. Zoals welke tekst gebruik ik om te vertalen. De originele teksten zijn er niet meer, maar wel een tweetal uitgaven gemaakt op basis van verzamelingen van handschriften.

Oudere vertalingen hadden minder goede teksten ter beschikking. Hierbij een voorbeeld van de oudste vertaling van de hele Bijbel in de westerse wereld. Dat is de Vulgaat of Vulgata. Het is een vertaling in het Latijn. De Vulgata werd rond het jaar 400 door Hiëronymus gemaakt. Hij gebruikte teksten van de Bijbel, die er toen waren waarvan later meer juiste teksten te voorschijn kwamen.

Zo staat er in Jesaja 7:14, als voorbeeld, in de Vulgaat het woord virgo, dat maagd betekent, ‘de maagd zal zwanger worden’, maar in het Hebreeuws staat ‘ha ‘alma’ dat de betekenis heeft van jonge vrouw. Geen groot letterkundig verschil, maar wel essentieel als het gaat om theologische interpretatie. Zie op internet de Vulgata online.

Daarnaast hebben de vertalers een bepaalde doelgroep op het oog en werken ze in opdracht van een opdrachtgever. De HSV is vooral voor de Gereformeerde gezindte gemaakt. En de NBV vooral voor de moderne mens. En de Bijbel in Gewone Taal is een instap vertaling.

Als laatste het punt van de afweging, hoe hoeverre wil ik letterlijk vertalen of wil ik een tekst maken, die wellicht door de lezers als dichterbij wordt gezien. Als voorbeeld de tekst van twee vertalingen hieronder.

Johannes 20:26. Een week later waren de leerlingen weer bij elkaar en Tomas was er nu ook bij. Terwijl de deuren op slot zaten, kwam Jezus in hun midden staan. ‘Vrede zij met jullie!’ zei Hij,

Johannes 20:26. En na acht dagen waren Zijn discipelen weer binnen en Thomas was bij hen. Jezus kwam terwijl de deuren gesloten waren, en Hij stond in hun midden en zei: Vrede zij u. [HSV]

Opmerking: er staat in het Grieks ‘en na acht dagen’, NBV21 vertaalt dat met ‘een week later’. De NBV tekst begrijp je niet beter, maar komt wel meer in ons taalgebruik voor. Het nadeel is dat achter die acht dagen een symboliek schuil kan gaan, die je door de NBV21 sowieso mist. Komt acht dagen overeen met een week? De achtste dag is wel dezelfde dag, maar hier staat ‘na acht dagen’. Actie: uitzoeken.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat vertalingen nog al eens afwijken van wat in de oorspronkelijke teksten staat. Ze kunnen door die verschillende achtergronden ook fors van elkaar kunnen afwijken.

Bij het maken van de studies, die op deze site staan, heb ik talloze keren meegemaakt dat een andere vertaalde tekst beter was geweest.

Een vertaalvoorbeeld

Hier een voorbeeld van een tekst waarbij de vertalers verschillende keuzen maken bij hetvertalen

Het gaat om een tekst, die de apostel Paulus tot de oudsten van de gemeente van Efeze spreekt.

Dit is de tekst in een zo goed mogelijke letterlijke vertaling.
Handelingen 20:32. En nu ik verbind jullie aan God en het woord van Zijn genade dat in staat is op te bouwen en jullie een erfenis te geven onder hen, die reeds geheiligd zijn.

Opmerking over deze vertaling 1: In plaats van ‘En nu verbind’  kun je ook ‘En nu ik plaats jullie voor God’ of ‘presenteer ik jullie voor God’ vertalen.

Idem 2: het hier gebruikte woord ‘bouwen’ is ontleend aan het bouwen van huizen. Dat bouwen kost tijd.

Opmerking over de betekenis van de tekst: Is het God die machtig is op te bouwen (1) of is het Woord van Zijn genade machtig om op te bouwen (2) of zijn beide machtig om op te bouwen (3)

Vertalingen kiezen verschillend, hieronder een hele reeks verschillende vertalingen.

En nu, broeders, ik bevele u Gode, en den woorde Zijner genade, Die machtig is u op te bouwen, en u een erfdeel te geven onder al de geheiligden. [Statenvertaling] (keuze 3)

En nu, broeders, ik draag u op aan God en aan het woord van Zijn genade, aan Hem Die bij machte is om u op te bouwen en u een erfdeel te geven onder al de geheiligden. [HSV] (keuze 1)

Opmerking: door het woord ‘Hem’ toe te voegen wijst de opbouw alleen naar God. Dat een Woord van Genade op zou bouwen zou niet erg reformatorisch zijn.

Nu vertrouw ik jullie toe aan de Heer en aan het woord van zijn liefdevolle goedheid. Want Hij zal de gemeente opbouwen en jullie je deel van zijn erfenis geven. [Basisbijbel] (keuze 1)

Opmerking: door ‘Hij’ toe te voegen wijst de opbouw alleen naar God. Door i.p.v ‘jullie’ met ‘de gemeente’ te vertalen daarna ‘jullie’ met ‘geheiligden’ is de tekst ook afstandelijk geworden.

And now, brethren, I commend you to God, and to the word of his grace, which is able to build you up, and to give you an inheritance among all them which are sanctified. [King James Version] (keuze 3)

En nu draag ik u op aan God en aan het woord van zijn genade, dat bij machte is om op te bouwen en het erfdeel te geven, met alle geheiligden. [Willibrord] (2)
Opmerking: ‘onder’ is ‘met’ geworden, ook wat afstandelijker.

En nu, ik draag u op aan de Here en het woord zijner genade, aan Hem, die bij machte is te bouwen en het erfdeel te geven onder alle geheiligden. [NGB51] (keuze 1)

Opmerking: ook hier is ‘aan Hem’ toegevoegd.

En nu vertrouw ik u toe aan God en aan zijn zegenrijk woord. Hij heeft de macht om op te bouwen en het erfdeel te geven aan allen die hem toebehoren. [Groot Nieuws Bijbel] (keuze 1)

Opmerking: ‘woord van genade’ is ‘zijn zegenrijk woord’ geworden en ‘heiligen’ is, ‘die hem toebehoren’ geworden, een mooie vertaling trouwens.

Nu vertrouw ik u toe aan God en aan het woord van zijn genade, dat onze gemeenschap kan opbouwen en dat ons deel zal geven aan zijn koninkrijk samen met allen die Hem toebehoren. [NBV21] (keuze 3)

Opmerking: ‘jullie’ is ‘gemeenschap’ geworden en ‘erfenis’ is ‘koninkrijk’, waardoor het een meer afstandelijke vertaling is.

Nu vraag ik aan God om voor jullie te zorgen. Ik vertrouw erop dat hij goed voor jullie zal zijn. Door zijn goedheid zal de kerk groeien. En iedereen die bij hem hoort, zal het eeuwige leven krijgen. [Bijbel in Gewone Taal] (keuze 1 of 3?)

Opmerking: hier is veel aangepast. ‘Woord van genade’ is ‘goedheid’ geworden. Het woord jullie is ‘kerk’ geworden een woord dat helemaal niet in de Bijbel voorkomt.

Now I’m turning you over to God, our marvelous God whose gracious Word can make you into what he wants you to be and give you everything you could possibly need in this community of holy friends. [The Message] (keuze 3)

Opmerking: het woord ‘bouwen’ is ‘can make you into what he wants you to be’ en ‘erfenis’ is ‘everything you could possibly need’ geworden en ‘geheiligden’ is ’this community of holy friends’ geworden.

“And now I entrust you to the care of the Lord and to the message of his love and kindness, for it can build you up and give you an inheritance among all those who have been set apart for God. [Complete Jewish Bible] (keuze 3)

Opmerking: ‘Woord van genade’ is ‘message’ geworden en ‘geheiligden’ is ‘set apart for God’ geworden.

Wat kunnen we hiervan leren?
De verschillende vertalingen geven hun eigen kleur aan de vertaling. Dat kan dichtbij de bedoeling van de tekst zijn of behoorlijk afwijken.

Bij de NBG en HSV is de kerkelijke en de reformatorische invloed op te merken. Het ‘woord van genade’ is te geestelijk of te charismatische om te begrijpen blijkbaar. En dat terwijl de Statenvertaling het goede voorbeeld geeft.

De King James Version vertaalt naar wat er staat, samen met the Complete Jewish Bible en ook de Willibrord vertaling.

The Message maakt tekst zo dat het mensen persoonlijk kan aanspreken. Daarvan moeten we hopen dat de uitleg in de tekst correct is. Andere vertalingen maken de tekst juist minder persoonlijk zoals de NBV21.

Bij de Bijbel in gewone taal is de afstand tot de tekst in de Bijbel groot met daarbij ook heel algemene woorden zoals goedheid en kerk, die niet eens in de Griekse tekst voorkomen.

Welke vertaling kiezen?

Voor degenen onder ons, die graag de oorspronkelijke betekenis van de teksten van de Bijbel willen weten is het goed om de eigenaardigheden van de vertalingen te weten.

Vertaling:	Opmerkingen:
Katholieke vertalingen	Sluiten beter aan op de leer van de RK kerk.
Statenvertaling 1617	Gemaakt in een tijd van bloei van het protestantisme en de strijd van Nederland voor het bestaan.
NBG51	Gemaakt in een tijd dat men ging twijfelen aan wonderen. <terug te zien in de vertaling?>
HSV	Moest een hedendaagse vertaling van de Statenvertaling zijn en moest aansluiten op overtuigingen in de Gereformeerde Gezindte
NBV21	Gemaakt in een tijd van vrijere opvatting over seksualiteit en zelfstandige positie van de vrouw. De vertaling moest begrepen worden door een publiek dat niet vertrouwd is met kerkelijke begrippen.

Lessen

Hier staan antwoorden op de vragen van hoofdstuk 1.

Is het moeilijk om de teksten van de boeken van het Oude en Nieuwe Testament te vertalen?
Zeker onze vertalers leefden en leven in een heel andere wereld dan de schrijvers. De kwetsbare kanten van onze vertalers zijn, de beperkte kennis van het Jodendom, gebrekkig zicht op de geestelijke wereld en minder ervaring met het dagelijks leven met God, dan destijds de schrijvers.

Waarom is het belangrijk om precies te vertalen?
De kwaliteit van de tekst van de Bijbel in de oorspronkelijke talen is ongekend groot en uniek wat inspiratie betreft. Een vertaling is daarom altijd minder natuurlijk.

Minder als de meer de eigen culturele kleur, de eigen theologische opvattingen of de zorg van de opdrachtgever over de doelgroep zijn ingevoegd.

Is er een norm waar de vertalingen aan moeten voldoen?
Er is geen algemeen erkende norm. Afhankelijk van de doelgroep kun je kiezen voor een meer letterlijke woord voor woord vertaling van de originele tekst of meer een tekst die de doelgroep zal begrijpen en kunnen accepteren.

Mij lijkt dat je de tekst in de vertaling wel net zo innig moet maken als de originele tekst. Tekst, die afstand schept heeft niemand wat aan.

En ook als de tekst heftig is, dat je die ook in de vertaling ook heftig moet maken. Van schreeuwen moet je niet roepen maken.

Welke vertaling van de Bijbel kun je het beste kiezen?
Gebruik een vertaling die het beste bij je past. Is de kerktaal je vreemd en houdt je van literaire tekst kies dan de NBV. Wil je een vertaling die meer conform de originele tekst is, kies dan de HSV. Wil je de meest gemakkelijke vertaling kies dan de Bijbel in Gewone Taal.

Als je een vertaling van de Bijbel leest, en je komt bij een tekst waar je je van afvraagt wat er in de originele tekst staat, klik dan op https://biblehub.com/interlinear/genesis/1-1.htm om een één op één Engelse vertaling van de originele tekst te zien.

Is de juiste vertaling belangrijk voor je geloofsleven?
Nou, dat is maar heel beperkt. Het komt er vooral op aan dat je de woorden van de Bijbel serieus neemt, dat je gaat doen wat de Bijbel aanbeveelt.