Tekenen zijn signalen, ze attenderen ons op iets. Van God naar ons, van ons naar God of mensen onderling.
Er zijn allerlei soorten tekenen met ieder zijn bedoeling en betekenis. Goed om ervan te weten.
In deze studie zijn teksten bekeken waar Hebreeuwse en Griekse woorden in voorkomen die met teken of tekenen kunnen worden vertaald. Beperking: van de teksten uit het Oude Testament zijn alleen de teksten met deze woorden bekeken die in de Torah voorkomen. Dat zijn ongeveer de helft van de teksten waarin de Hebreeuwse woorden voorkomen.
De teksten van de Bijbel zijn geciteerd uit de NBV vertaling, tenzij een andere vertaling, naar mijn idee, de betekenis beter aangeeft. De dan gehanteerde vertaling is aangegeven.
Studievragen
Bij dit onderwerp zou je het volgende kunnen afvragen:
Wat is een teken en wat is de functie van een teken?
Tekenen en wonderen worden dikwijls in één adem genoemd, wat is de relatie tussen tekenen en wonderen?
Is het alleen God die voor tekenen zorgt of kunnen mensen ook God een signaal geven?
Waarom speelt in de christelijke wereld tekenen geen rol van betekenis meer? En is dat goed?
Hoe kunnen we tekenen van God leren zien?
Hoe kunnen wijzelf God een teken geven?
In het hoofdstuk Lessen staan de antwoorden op deze vragen.
Oude Testament
Er is één Hebreeuws en één Aramees woord in het Oude Testament, dat met teken of tekenen is te vertalen. Hier de gegevens van deze woorden.
Woord | Soort woord | Strong | Opmerkingen: | |
1 | אוֹת ‘owth | Zelfstandig naamwoord vrouwelijk | H226 | Teken Komt 79 keer voor in 77 verzen KJV: sign(s) (60x), token(s) (14x), ensign(s) (2x), miracles (2x), mark (1x) |
2 | אָת ‘ath (Aramees) | Zelfstandig naamwoord vrouwelijk | H852 | Teken Komt 3 keer voor in 3 verzen KJV: sign (3x) |
Ad 1: ‘owth teken
Als het in het Hebreeuws over owth gaat, dan gaat dat over een teken van God. Het woord owth komt 39 keer in de eerste vijf boeken van Mozes voor. Daarna nog 40 keer in de boeken die daarna komen. Hier een citaat van die 39 teksten.
Genesis 1:14-15. God zei: ‘Laten er lichten aan het hemelgewelf komen om de dag te scheiden van de nacht. Ze moeten dienen als tekens die de feesten aangeven en de dagen en de jaren, en als lampen aan het hemelgewelf, om licht te geven op de aarde.’ En zo gebeurde het.
Opmerking: de lichten aan het hemelgewelf, zon, maan en sterren zijn tekenen om de dag te scheiden van de nacht, de dagen te bepalen, de jaren te bepalen en ook de start van de feestcyclus van de voorjaar en najaarsfeesten.
Genesis 4:15. Maar de HEER beloofde hem: ‘Als iemand jou doodt, zal dat zevenmaal aan hem worden gewroken.’ En Hij merkte Kaïn met een teken, opdat niemand die hem tegenkwam hem zou doodslaan.
Opmerking: de HEER geeft Kaïn bescherming door hem een teken te geven zodat iedereen wist van Gods bescherming van Kaïn. Hoe het teken er uit zag is niet bekend.
Genesis 9:12-13. En dit,’ zei God, ‘zal voor alle komende generaties het teken zijn van het verbond tussen Mij en jullie en alle levende wezens bij jullie: Ik plaats mijn boog in de wolken; die zal het teken zijn van het verbond tussen Mij en de aarde.
Genesis 9:17. Dit,’ zei God tegen Noach, ‘is het teken van het verbond dat Ik met alle levende wezens op aarde gesloten heb.’
Opmerking: de regenboog is het teken van het verbond tussen God en alle levende wezens en God en de aarde
Genesis 17:11. Jullie moeten je voorhuid laten verwijderen; dat zal het teken zijn van het verbond tussen Mij en jullie.
Opmerking: de besnijdenis is het teken van het verbond tussen Abraham, zijn nakomelingen en allen die bij hem horen, zoals zijn slaven, én God. De nakomelingen van Abraham, de Joodse mensen houden zich nog steeds aan deze opdracht. Bij de Arabische en moslimse nakomelingen is dit ook nog steeds gebruikelijk.
Genesis 38:28. Tijdens de bevalling stak een van de twee zijn hand naar buiten. De vroedvrouw bond een rode draad om zijn hand ten teken dat hij zich het eerst had laten zien.
Opmerking: het gaat hier om Zerah, het kind dat uiteindelijk als tweede geboren zal worden bij de schoondochter van Juda. Juda de zoon van Jacob. Wat dit voor gevolg heeft gehad is mij niet bekend.
Exodus 3:12. God antwoordde: ‘Ik zal bij je zijn. En dit zal voor jou het teken zijn dat Ik je heb gestuurd: als je het volk uit Egypte hebt weggeleid, zullen jullie God bij deze berg vereren.’
Opmerking: de brandende braamstruik was voor Mozes het teken dat God hem had gezonden. Jaren later komt Mozes en dan nu met zijn volk bij deze berg.
Exodus 4:8-9. En het zal gebeuren, als zij u niet geloven en niet naar de boodschap van het eerste teken willen luisteren, dat zij dan toch wel de boodschap van het laatste teken zullen geloven. En mocht het zijn dat zij zelfs deze twee tekenen niet willen geloven en niet naar uw stem willen luisteren, dan moet u water uit de Nijl nemen en dat uitgieten op het droge. Dan zal het water dat u uit de Nijl zult nemen, veranderen, ja, in bloed veranderen op het droge. [HSV]
Opmerking: het gaat hier om twee tekenen. Mozes kon een stok in een slang laten veranderen en andersom en Mozes kon als tweede teken zijn hand in zijn boezem steken waarna die hand melaats was en andersom ook weer die hand laten genezen.
Exodus 4:14-19. Toen ontbrandde de toorn van de HEERE tegen Mozes en Hij zei: Aäron, de Leviet, is toch uw broer? Ik weet dat híj uitstekend spreken kan. Bovendien, zie, hij trekt u tegemoet. Zodra hij u ziet, zal hij zich van harte verblijden. Dan moet u tot hem spreken en hem de woorden in zijn mond leggen. Ikzelf zal met uw mond en zijn mond zijn en u leren wat u doen moet. En híj zal voor u tot het volk spreken. Dan zal het zó zijn: Híj zal voor u tot een mond zijn en ú zult voor hem tot een god zijn. Neem daarom deze staf in uw hand, waarmee u die tekenen moet doen. [HSV]
Exodus 4:28-30. Mozes vertelde Aäron al de woorden van de HEERE, Die hem gezonden had, en al de tekenen die Hij hem opgedragen had. Toen ging Mozes op weg, met Aäron, en zij verzamelden alle oudsten van de Israëlieten. Aäron sprak al de woorden die de HEERE tot Mozes gesproken had, en deed de tekenen voor de ogen van het volk. [HSV]
Opmerking: de NBV21 vertaalt in Exodus 4 het eerste onderstreepte woord met tekenwonderen en het tweede met wonderen. De schrijver wil echter blijkbaar de nadruk leggen op het signaal en niet op het wonder.
Exodus 7:3. Ik zal ervoor zorgen dat de farao hardnekkig weigert, en Ik zal in Egypte veel tekenen en wonderen verrichten.
Exodus 8:23. Ik zal Mijn volk ervan vrijwaren en uw volk niet. Morgen zal dit teken gebeuren. [HSV]
Opmerking: het teken was dat het volk van Egypte last had van steekvliegen en dat het volk Israël daar geen last van had.
Exodus 10:1-2. Daarna zei de HEERE tegen Mozes: Ga naar de farao toe, want Ík heb zijn hart en het hart van zijn dienaren onvermurwbaar gemaakt, zodat Ik deze tekenen van Mij in zijn midden kan verrichten, en zodat u ten aanhoren van uw kinderen en uw kleinkinderen kunt vertellen wat Ik in Egypte heb aangericht, en wat Mijn tekenen waren die Ik onder hen verricht heb. Dan zult u weten dat Ik de HEERE ben.
Exodus 12:13. Maar jullie zal Ik voorbijgaan: aan het bloed zal Ik jullie huizen herkennen, en door dat merkteken zal de dodelijke plaag waarmee Ik Egypte straf, jullie niet treffen.
Opmerking 1: hier gaat het om door mensen aangebracht teken. Een teken van gehoorzaamheid en geloof van het volk Israël.
Opmerking 2: hier geeft de NBV21 vertaling het woord merkteken.
Exodus 13:9. Laat dit gebruik zijn als een herinneringsteken om uw arm en op uw voorhoofd, zodat de wetten van de HEER voortdurend op uw lippen zijn. De HEER heeft u immers met sterke hand uit Egypte bevrijd.
Exodus 13:16. Laat dit gebruik zijn als een teken om uw arm en een band op uw voorhoofd, om u eraan te herinneren dat de HEER ons met krachtige hand uit Egypte heeft bevrijd.’
Opmerking 1: de NBV21 vertaling geeft bij de eerste keer dat het woord ówth voorkomt het woord herinnering als extra. Het legt uit dat het om te herinneren was, wellicht meer om te gedenken.
Opmerking 2: ‘Laat dit gebruik’ veronderstelt dat er gebruiken in het hoofdstuk staan. Het gaat in dit hoofdstuk om de bevrijding van het volk Israël uit het slavenhuis. Als beeld van wat Gods wil is voor de hele mensheid.
Exodus 31:13. ‘Zeg tegen de Israëlieten: “Neem wel steeds mijn sabbat in acht, want elke generatie opnieuw is die dag voor Mij en voor jullie een teken dat eraan herinnert dat Ik, de HEER, jullie geheiligd heb.
Exodus 31:16-17. Generatie na generatie moeten de Israëlieten de sabbat in acht nemen en vieren. Voor Mij en hen is die dag een teken van een eeuwigdurend verbond, want in zes dagen heeft de HEER de hemel en de aarde gemaakt, en de zevende dag heeft Hij gerust om op adem te komen.’
Opmerking: het in acht nemen van de sabbat is een teken van geloof van het volk Israël.
De NBV21 vertaalt verder met het woord teken terwijl dat helemaal niet in het Hebreeuws staat in Leviticus 2:2, 9, 13 en 16, Leviticus 5:12, Leviticus 6:8, Leviticus 13:15 en Leviticus 24:7.
Numeri 2:1-2. De HEER zei tegen Mozes en Aäron: ‘Wanneer de Israëlieten hun tenten opslaan, moeten ze dat doen rond de ontmoetingstent, op enige afstand ervan, ieder bij zijn eigen vaandel en bij de herkenningstekens van zijn familie.
Numeri 14:11. En de HEERE zei tegen Mozes: Hoelang zal dit volk Mij nog verwerpen? En hoelang zullen zij niet in Mij geloven, ondanks al de tekenen die Ik in het midden van hen gedaan heb? [HSV]
Numeri 14:22. Want al de mannen die Mijn heerlijkheid gezien hebben en Mijn tekenen, die Ik in Egypte en in de woestijn gedaan heb, en die Mij nu al tien keer op de proef gesteld hebben en niet naar Mijn stem hebben geluisterd, [HSV]
Numeri 16:36-38. En de HEERE sprak tot Mozes: Zeg tegen Eleazar, de zoon van de priester Aäron, dat hij de vuurschalen uit de vlammen moet halen en het vuur weg moet strooien, ver weg; want ze zijn heilig, te weten de vuurschalen van deze mensen die ten koste van hun leven gezondigd hebben. En maak er platgeslagen platen van, als een beslag voor het altaar. Zij hebben ze immers voor het aangezicht van de HEERE gebracht, daarom zijn ze heilig. Zo zullen ze voor de Israëlieten tot een teken zijn. [HSV]
Numeri 17:10. Toen zei de HEERE tegen Mozes: Breng de staf van Aäron terug vóór de getuigenis, om hem te bewaren, als teken voor de opstandigen. En u zult een einde maken aan hun gemor over Mij, opdat zij niet sterven.
Opmerking: de NBV21 vertaalt met ‘als waarschuwing’. Dat het een waarschuwing is veronderstelt de NBV.
De NBV21 vertaalt ook in Numeri 5:26, Numeri 6:7, Numeri 6:18 met het woord teken terwijl dat helemaal niet in het Hebreeuws staat.
Deuteronomium 4:34. Is er ooit een god geweest die het heeft aangedurfd zich een volk toe te eigenen waarover een ander volk macht uitoefende, en die dat deed met grootse daden, met tekenen en wonderen en strijd, met sterke hand en opgeheven arm, en op angstaanjagende wijze – zoals u met eigen ogen de HEER, uw God, in Egypte hebt zien doen?
Deuteronomium 6:8. Draag ze als een teken om uw arm en als een band op uw voorhoofd.
Deuteronomium 6:22. Wij zagen met eigen ogen hoe Hij tekenen en indrukwekkende wonderen deed, die groot onheil brachten over de Egyptenaren, de farao en zijn hof.
Deuteronomium 7:19. Herinner u de grootse daden die u met eigen ogen hebt gezien, de tekenen en wonderen en uw bevrijding met sterke hand en opgeheven arm! Zo zal de HEER ook optreden tegen alle volken die u angst aanjagen.
Deuteronomium 11:3. Zijn tekenen en Zijn daden die Hij in het midden van Egypte verricht heeft, bij de farao, de koning van Egypte, en heel zijn land, [HSV]
Deuteronomium 11:18. Houd mijn woorden dus in gedachten, maak ze u eigen, draag ze als een teken om uw arm en als een band op uw voorhoofd.
Deuteronomium 13:2. Wanneer een profeet of een droomuitlegger uit uw midden een teken of een wonder voorspelt,
Opmerking: in andere vertalingen is dit Deuteronomium 13:1.
Deuteronomium 26:8. En de HEER bevrijdde ons uit Egypte, met sterke hand en opgeheven arm, op angstaanjagende wijze, met tekenen en wonderen.
Hier gaat het er over als de vervloekingen in het leven van de mensen uitwerken. Die zullen voor altijd een teken zijn.
Deuteronomium 28:46. Ze zullen voor u en uw nageslacht tot een teken en een wonder zijn, tot in eeuwigheid. [HSV]
Opmerking: de NBV21 vertaalt met afschrikwekkend voorbeeld.
Deuteronomium 29:2. U was getuige van zijn grootse daden en tekenen en wonderen,
Deuteronomium 34:11. Door zijn toedoen heeft de HEER in Egypte tekenen en wonderen laten zien aan de farao en al zijn dienaren, en aan heel zijn land.
Ad 2: ‘ath teken
Het Aramese woord voor teken komt drie keer voor in het boek Daniël namelijk in hoofdstuk 4: 2 en 3 en 6:27.
Daniël 4:1-3. Koning Nebukadnezar aan alle volken, natiën en talen die op de hele aarde wonen: Moge uw vrede toenemen. Het behaagt mij de tekenen en wonderen die de allerhoogste God aan mij gedaan heeft, te kennen te geven. Hoe groot zijn Zijn tekenen en hoe machtig Zijn wonderen! Zijn Koninkrijk is een eeuwig Koninkrijk en Zijn heerschappij is van generatie op generatie. [HSV]
Daniel 6:28. Hij redt en bevrijdt, geeft tekenen en doet wonderen in de hemel en op aarde; Hij heeft Daniël uit de klauwen van de leeuwen gered.’
Wat kunnen we van deze teksten leren?
Er zijn tekenen in de hemel, zoals de zon en de maan, die ons helpen om de start van feesten te bepalen om te weten wanneer een dag begint en eindigt. Genesis 1:14-15. Een ander teken van de hemel is de regenboog. Genesis 9.
Een teken was ook dat het volk Egypte onder een plaag leed en het volk Israël niet. Exodus 8:23.
We kunnen als mensen ook zelf een signaal afgeven. Het naleven van het gebod van de besnijdenis en de sabbat zijn voor God een signaal dat we het verbond van het volk met God serieus nemen. Genesis 17:11. Exodus 31:13 en 16-17. En voor het volk Israël vlak voor de uittocht door bloed op de deurpost te smeren. Exodus 12:13. En voor het volk Israël om teken op je arm en je voorhoofd te maken vanwege de redding uit Egypte. Exodus 13:9 en 16. Of de woorden van God als teken op je hand of voorhoofd. Deuteronomium 4:34 en 11:18.
Er zijn tekenen van God voor mensen persoonlijk. Voor Mozes was dat de brandende braamstruik. Exodus 3:12.
Dat iemand een wonder kan doen is een teken voor de mensen die het meemaken. Exodus 4, 7 en 10. Numeri 14:11 en 22. De staf van Aäron die gebloeid had was een teken voor het volk. Numeri 17:10.
Wonderen zijn een teken van Gods betrokkenheid bij een volk. Exodus 7:3 en 10:1-2. Numeri 14:11 en 22. Deuteronomium 4:34, 6:22, 7:19, 11:3, 26:8, 29:2 en 34:11. En voor het volk van Nebukadnezar en voor Daniël zelf, zie de teksten uit het boek Daniël.
Soms is een teken een signaal van mensen voor mensen zoals een beeldmerk, een wapen van de familie. Numeri 2:1-2.
De platgeslagen vuurschalen waren een signaal dat als je met heilige dingen omgaat op een verkeerde manier dat het je leven kan kosten. Numeri 16:38. Als er vloeken over mensen komen omdat ze Gods geboden niet hebben nageleefd is dat een teken en een wonder van God. Deuteronomium 28:46.
Mensen kunnen een middel zijn waardoor God tekenen en wonderen kan doen. Deuteronomium 34:11.
Niet in deze analyse zijn opgenomen. Genesis 38:28 en Deuteronomium 13:2
Nieuwe Testament
Er is een zelfstandig naamwoord en een werkwoord in het Grieks dat te vertalen is met het woord teken of een teken aanbrengen.
Woord | Soort woord | Strong | Opmerkingen: | |
1 | σημεῖον sēmeion | Zelfstandig naamwoord onzijdig | G4592 SB3995 | Teken Komt 77 keer voor in 69 verzen KJV: sign (50x), miracle (23x), wonder (3x), token (1x). |
2 | σημαίνω sēmainō | Werkwoord | G4591 SB3994 | Signaleren Komt 6 keer voor in 6 verzen KJV: signify (6x) |
Het Griekse zelfstandig naamwoord gebruikte men voor allerlei soorten tekens voor onderscheiding of herkenning, een teken van bewijs of een wonderteken. Het Griekse werkwoord gebruikte men voor het geven van geluid, licht of rooksignalen.
Hieronder zijn alle teksten geciteerd waar deze woorden in voorkomen.
Ad 1: sēmeion in de boeken Matteüs, Marcus en Lukas.
Lucas 2:12. Dit zal voor jullie het teken zijn: jullie zullen een pasgeboren kind vinden dat in doeken gewikkeld in een voederbak ligt.’
Opmerking 1: als de herders uit de velden een kind zullen vinden dat in doeken is gewikkeld, duidt dat op de de geboorte van hun redder, de messias, de Heer.
Opmerking 2: de herders zullen worden geleid, hoe bovennatuurlijk. Ze zullen zekerheid krijgen van de juistheid van die leiding als ze het teken zien.
Lucas 2:34. Simeon zegende hen en zei tegen Maria, zijn moeder: ‘Weet wel dat velen in Israël vanwege Hem ten val zullen komen of juist zullen opstaan. Hij zal een teken zijn dat weersproken wordt.
Opmerking 1: Jezus was een teken van God zelf. Alleen, de mensen wilden niet allen hem als zodanig zien. Er werd weersproken dat Hij van God kwam.
Matteüs 12:38-39. Daarop reageerden enkele schriftgeleerden en farizeeën met een vraag: ‘Meester, we zouden graag een teken van U zien.’ Hij antwoordde: ‘Dit is een verdorven en trouweloze generatie. Ze verlangt een teken, maar zal geen ander teken krijgen dan dat van de profeet Jona.
Opmerking: het teken waar Jezus naar wijst is de drie dagen en drie nachten dat Jona in de vis in de zee was. Het is mij niet duidelijk of ze dat toen al begrepen of wilden begrijpen. Wellicht dat ze achteraf hebben opgemerkt, dat Jezus drie nachten in de dood was.
Marcus 8:11-12. Daar kwamen de farizeeën op Hem af, en ze begonnen met Hem te discussiëren. Om Hem op de proef te stellen, verlangden ze van Hem een teken uit de hemel. Jezus slaakte een diepe zucht en zei: ‘Waarom verlangt uw soort mensen een teken? Ik verzeker u: aan mensen als u zal zeker geen teken gegeven worden!’
Opmerking: de tekenen in dit hoofdstuk zijn bijna allemaal tekenen uit de hemel.
Matteüs 16:1-4. De farizeeën en de sadduceeën kwamen Hem op de proef stellen met de vraag hun een teken uit de hemel te tonen. Hij gaf hun daarop dit antwoord: ‘Wanneer de avond valt, zegt u: “Morgen mooi weer, want de hemel kleurt rood.” En ’s ochtends: “Storm op til, want het rood aan de hemel is dreigend.” De aanblik van de hemel weet u wel te duiden, en de tekenen van de tijd niet? Dit is een verdorven en trouweloze generatie. Ze verlangt een teken, maar zal geen ander teken krijgen dan dat van Jona.’ En Hij liet hen staan en vertrok.
In het evangelie van Lukas komen deze teksten ook voor.
Lucas 11:16. Anderen verlangden van Hem een teken uit de hemel om Hem op de proef te stellen.
Lucas 11:29-30. Toen er steeds meer mensen toestroomden, zei Hij: ‘Dit is een verdorven generatie! Ze verlangt een teken, maar zal geen ander teken krijgen dan dat van Jona. Zoals Jona een teken was voor de inwoners van Nineve, zo zal de Mensenzoon een teken voor deze generatie zijn.
Er zijn een aantal teksten, die gaan over het eind van de tijd.
Matteüs 24:3. Op de Olijfberg ging Hij zitten met zijn leerlingen om zich heen, en nu ze onder elkaar waren vroegen ze: ‘Vertel ons, wanneer zal dat allemaal gebeuren en aan welk teken kunnen we uw komst en de voltooiing van deze wereld herkennen?’
Opmerking: wat zou het teken zijn van de komst van Jezus?
Matteüs 24:23-24. Als iemand dan tegen jullie zegt: “Kijk, hier is de messias,” of: “Daar is hij,” geloof dat dan niet. Want er zullen valse messiassen en valse profeten komen, die indrukwekkende tekenen en wonderen zullen verrichten om zo mogelijk zelfs Gods uitverkorenen te misleiden.
Matteüs 24:30. Dan zal het teken van de Mensenzoon verschijnen aan de hemel, en alle volken op aarde zullen zich van ontzetting op de borst slaan als ze de Mensenzoon zien komen op de wolken van de hemel, bekleed met macht en grote luister.
Marcus 13:4. ‘Vertel ons, wanneer zal dat allemaal gebeuren en aan welk teken kunnen we herkennen dat het zover is?’
Marcus 13:22. … want er zullen valse messiassen en valse profeten komen, die tekenen en wonderen zullen verrichten om zo mogelijk Gods uitverkorenen te misleiden.
Lucas 21:7. Ze stelden Hem toen de vraag: ‘Meester, wanneer zal dat allemaal gebeuren en aan welk teken kunnen we het herkennen?’
Lucas 21:11. … er zullen zware aardbevingen komen en hongersnoden en epidemieën alom, en er zullen aan de hemel grote en verschrikkelijke tekenen verschijnen.
Lucas 21:25-26. Dan zullen er tekenen zijn aan de zon en de maan en de sterren, en op aarde zullen de volken sidderen van angst voor het gebulder en het geweld van de zee; de mensen zullen bezwijken van angst om wat er met de wereld zal gebeuren, want de hemelse machten zullen wankelen.
Matteüs 26:48. Judas, die Hem zou uitleveren, had met hen een teken afgesproken. ‘Degene die ik kus,’ had hij gezegd, ‘die is het, die moet je gevangennemen.’
Lucas 23:8. En toen Herodes Jezus zag, werd hij erg blij, want hij had al lange tijd gewenst Hem te zien, omdat hij veel over Hem gehoord had; en hij hoopte een of ander teken te zien dat door Hem gedaan zou worden. [HSV]
Marcus 16:17-18. Het geloof zal gepaard gaan met de volgende tekenen: zij die geloven zullen in mijn naam demonen uitdrijven, ze zullen spreken in onbekende talen, met hun handen zullen ze slangen oppakken en als ze een dodelijk gif drinken zal dat hen niet deren, en ze zullen zieken weer gezond maken door hun de handen op te leggen.’
Marcus 16:20. En zij gingen op weg om overal het goede nieuws te verkondigen. De Heer hielp hen daarbij en zette hun verkondiging kracht bij met de tekenen die ermee gepaard gingen .
Ad 1: sēmeion in het evangelie van Johannes.
Johannes ziet de bijzondere daden, die in het normale leven niet kunnen. Hij ziet de wonderen als tekenen. Hij voegt er steeds aan toe ‘die Jezus verricht’. In het Grieks staat wat met verricht is vertaald, het gewone woord voor maken of doen, poieó G4160. Je kunt ook zeggen de wonderen, die Jezus deed.
Jezus veranderde water in wijn.
Johannes 2:11. Dit heeft Jezus in Kana, in Galilea, gedaan als eerste teken; Hij toonde zo zijn grootheid en zijn leerlingen geloofden in Hem.
Johannes 2:18. Maar de Joden vroegen: ‘Met welk teken kunt U bewijzen dat U dit mag doen?’
Opmerking: dit werd gezegd nadat Jezus de tempel had gereinigd van kooplieden.
Johannes 2:23. Toen Jezus op het pesachfeest in Jeruzalem was, kwamen velen tot geloof in zijn naam, omdat ze de tekenen zagen die Hij verrichtte.
Johannes 3:2. Hij kwam in de nacht naar Jezus toe. ‘Rabbi,’ zei hij, ‘wij weten dat U een leraar bent die van God gekomen is, want alleen met Gods hulp kan iemand de tekenen verrichten die U verricht.’
Johannes 4:48. Jezus zei tegen hem: ‘Jullie geloven alleen maar als je tekenen en wonderen ziet!’
Johannes 4:54. Dit deed Jezus toen Hij uit Judea naar Galilea was teruggekeerd; het was zijn tweede teken.
Opmerking: deze opmerking is gemaakt nadat Jezus op afstand de zoon van de hoveling had genezen.
Johannes 6:2. Een grote menigte mensen volgde Hem, omdat ze gezien hadden welke tekenen Hij bij zieken verrichtte.
Johannes 6:14. Toen de mensen het teken zagen dat Hij verricht had, zeiden ze: ‘Hij moet wel de profeet zijn die in de wereld zou komen.’
Johannes 6:26. Jezus zei: ‘Werkelijk, Ik verzeker u, u zoekt Me niet omdat u tekenen hebt gezien, maar omdat u brood gegeten hebt en verzadigd bent.
Johannes 6:30. Toen vroegen ze: ‘Welk teken kunt U dan verrichten? Als we iets zien zullen we in U geloven. Wat kunt U doen?
Opmerking: er zijn mensen die tekenen niet kunnen zien.
Johannes 7:31. Onder het volk waren er velen in Hem gaan geloven, ‘want,’ zeiden ze, ‘wanneer de messias komt, zal die niet meer tekenen verrichten dan Hij heeft gedaan.’
Johannes 9:16. Sommige farizeeën meenden: ‘Zo iemand komt niet van God, want Hij houdt zich niet aan de sabbat,’ maar anderen zeiden: ‘Hoe zou een zondig mens zulke tekenen kunnen verrichten?’ Er ontstond verdeeldheid.
Johannes 10:41. Veel mensen kwamen naar Hem toe; ze zeiden: ‘Johannes heeft weliswaar geen tekenen verricht, maar alles wat hij over deze man gezegd heeft is waar.’
Johannes 11:47. Daarop riepen de hogepriesters en de farizeeën het Sanhedrin bijeen: ‘Wat moeten we doen? Deze man verricht veel tekenen.
Johannes 12:18. Daarom ging de menigte Hem tegemoet; ze hadden gehoord dat Hij dit teken had verricht.
Opmerking: dat teken was de opstanding uit de dood van de vriend van Jezus. Johannes 12:18.
Johannes 12:37. Ondanks alle tekenen die Hij voor hun ogen verricht had, geloofden ze niet in Hem.
Johannes 20:30. Jezus heeft in het bijzijn van zijn leerlingen nog veel meer tekenen verricht, die niet in dit boek staan,
Ad 1: sēmeion in het boek Handelingen.
Dit zijn de dertien teksten waarin het woord semeion voorkomt.
Handelingen 2:19. Ik zal wonderen doen verschijnen aan de hemel boven en tekenen geven op de aarde beneden, bloed en vuur en rook.
Handelingen 2:22. Israëlieten, luister naar wat ik u zeg: Jezus van Nazaret is door God tot u gezonden, hetgeen gebleken is uit de grote daden en de wonderen en tekenen die God, zoals u bekend is, door zijn toedoen onder u heeft verricht.
Handelingen 2:43. De vele tekenen en wonderen die de apostelen verrichtten, vervulden iedereen met ontzag.
Handelingen 4:14-16. En omdat zij de man die genezen was, bij hen zagen staan, konden zij er niets tegen inbrengen. En nadat zij hun bevolen hadden de Raad te verlaten, overlegden zij met elkaar, en zeiden: Wat zullen wij met deze mensen doen? Want dat er een alom bekend teken door hen is verricht, is duidelijk voor allen die in Jeruzalem wonen, en wij kunnen het niet ontkennen. [HSV]
Handelingen 4:22. Want de man aan wie dit teken van genezing verricht was, was ouder dan veertig jaar. [HSV]
Handelingen 4:29-31. Welnu, Heer, sla ook nu acht op hun dreigementen en stel ons, uw dienaren, in staat om vrijmoedig uw boodschap te verkondigen door ons bij te staan, zodat zieken genezing vinden en er tekenen en wonderen gebeuren in de naam van Jezus, uw heilige dienaar.’ Toen ze hun gebed beëindigd hadden, begon de plaats waar ze bijeen waren te beven, en allen werden vervuld van de heilige Geest en verkondigden de boodschap van God vrijmoedig.
Handelingen 5:12. De apostelen verrichtten vele tekenen en wonderen onder het volk. De gelovigen kwamen eensgezind bijeen in de zuilengang van Salomo,
Handelingen 6:8. Stefanus verrichtte dankzij Gods genade en kracht grote wonderen en tekenen onder het volk.
Handelingen 7:36. Het was deze Mozes die het volk wegleidde uit Egypte onder het verrichten van tekenen en wonderen, niet alleen in Egypte, maar ook bij de Rode Zee en in de woestijn, veertig jaar lang.
Handelingen 8:6-8. En de menigten hielden zich eensgezind aan wat door Filippus gezegd werd, omdat zij luisterden en de tekenen zagen die hij deed. Want bij velen die onreine geesten hadden, gingen die er onder luid schreeuwen uit; en veel verlamden en kreupelen werden genezen.
En er ontstond grote blijdschap in die stad. [HSV]
Handelingen 8:13. Ook Simon kwam tot geloof en liet zich dopen. Vanaf dat moment bleef hij voortdurend bij Filippus; hij stond versteld van de tekenen en de machtige wonderen die hij zag gebeuren.
Handelingen 14:3. Paulus en Barnabas bleven geruime tijd in de stad en spraken vrijmoedig over Gods woord, vol vertrouwen in de Heer, die de verkondiging van zijn genade kracht bijzette door hen tekenen en wonderen te laten verrichten.
Handelingen 15:12. Daarop zwegen alle aanwezigen, en men luisterde naar Barnabas en Paulus, die vertelden welke grote tekenen en wonderen God door hen onder de heidense volken had verricht.
Ad 1: sēmeion in de brieven van Paulus.
Romeinen 4:11. Het teken van de besnijdenis ontving hij later, om te bezegelen dat hij, als onbesnedene, rechtvaardig was door zijn geloof. Zo werd hij de vader van alle onbesnedenen die geloven, opdat ook zij als rechtvaardigen aangenomen zouden worden.
Romeinen 15:18-19. Ik mis de vrijmoedigheid om over iets anders te spreken dan wat Christus met het oog op de gehoorzaamheid van de volken door mij tot stand heeft gebracht – door wat ik heb gezegd en gedaan, door krachtige tekenen en wonderen die ik heb verricht door de macht van Gods Geest. Zo heb ik vanaf Jeruzalem tot aan Illyrië overal het evangelie van Christus verspreid.
1 Korintiërs 1:22-23. Immers, de Joden vragen om een teken en de Grieken zoeken wijsheid; wij echter prediken Christus, de Gekruisigde, voor de Joden een struikelblok en voor de Grieken een dwaasheid.
Opmerking: de Joden waren blijkbaar er op gericht om een signaal uit de hemel te krijgen. Ze hadden oog voor het geestelijke. De Grieken ging het vooral over het verstaand. Paulus had een boodschap, die beschamend was. Jezus voor onze zonden gestorven. Maar door zijn lijden is er heil voor de mensen mogelijk. Wijsheid is betrekkelijk. Een teken is niet meer dan een signaal om ergens op attent te worden gemaakt.
1 Korintiërs 14:22. Klanktaal is dus een teken dat niet bij gelovigen hoort maar bij ongelovigen, en profeteren hoort niet bij ongelovigen maar bij gelovigen.
2 Korintiërs 12:12. Alles wat een apostel tot apostel maakt, heb ik u laten zien: volharding in alles, tekenen, wonderen en grote daden.
2 Tessalonicenzen 2:9. De komst van de wetteloze mens is het werk van Satan en gaat gepaard met groot machtsvertoon en valse tekenen en wonderen,
2 Tessalonicenzen 3:17-18. Een eigenhandige groet van mij, Paulus. Dit is een teken in iedere brief. Zo schrijf ik. De genade van onze Heere Jezus Christus zij met u allen. Amen.
Ad 1: sēmeion in de overige brieven
Hebreeën 2:4. Ook God zelf getuigde daarvan, door tekenen en wonderen en allerlei grote daden te verrichten, en door overeenkomstig zijn wil steeds de heilige Geest te schenken.
Openbaring 12:1. Er verscheen in de hemel een indrukwekkend teken: een vrouw, bekleed met de zon, met de maan onder haar voeten en een krans van twaalf sterren op haar hoofd.
Openbaring 12:3. Er verscheen een tweede teken in de hemel: een grote, vuurrode draak, met zeven koppen en tien hoorns, en op elke kop een kroon.
Openbaring 13:13-14. Het verrichtte indrukwekkende tekenen, het liet voor de ogen van de mensen zelfs vuur uit de hemel neerdalen op de aarde. Het wist de mensen die op aarde leven te misleiden door de tekenen die het voor de ogen van het eerste beest kon verrichten. Het droeg hun op een beeld te maken voor het beest dat ondanks zijn steekwond toch leefde.
Openbaring 15:1. Ik zag in de hemel opnieuw een indrukwekkend, wonderbaarlijk teken: het waren zeven engelen met de zeven laatste plagen, waarmee aan Gods woede een einde komt.
Openbaring 16:14. Dat zijn demonische geesten die tekenen verrichten en eropuit gaan om alle koningen op aarde bijeen te brengen voor de strijd op de grote dag van de almachtige God.
Openbaring 13:17. Alleen mensen met dat teken – dat wil zeggen de naam van het beest of het getal van die naam – konden iets kopen of verkopen.
In deze tekst staat in de vertaling het woord merkteken.
Openbaring 19:20. Het beest werd gevangengenomen, samen met de valse profeet die in zijn bijzijn tekenen had verricht, waardoor hij iedereen had misleid die het merkteken van het beest droeg en zijn beeld aanbad. Levend werden ze in de vuurpoel met brandende zwavel gegooid.
Opmerking: Hier gaat het om het merkteken van het beest in het Grieks charagma, Strong 5480. Dit woord komt acht keer voor.
Ad 2: sēmainō signaleren
Het werkwoord sēmainō komt in deze zes teksten voor.
Johannes 12:32-33. Wanneer Ik van de aarde omhooggeheven word, zal Ik iedereen naar mij toe halen.’ Daarmee duidde Hij aan welke dood Hij zou sterven.
Opmerking: de kruisdood van Jezus, hij zal worden omhooggeheven, geeft hij als teken dat Jezus iedereen naar zich zal toehalen.
Johannes 18:32. Zo moest de uitspraak van Jezus in vervulling gaan waarin Hij aanduidde welke dood Hij zou sterven.
Opmerking: hier een verwijzing naar de woorden van de vorige tekst.
Johannes 21:19. Met deze woorden duidde Hij aan hoe Petrus zou sterven tot eer van God. Daarna zei Hij: ‘Volg Mij.’
Opmerking: het sterven van Petrus zal ook aangeven dat het tot eer van God is.
Handelingen 11:28. En een van hen, van wie de naam Agabus was, stond op en gaf door de Geest te kennen dat er een grote hongersnood zou zijn over heel de wereld, die ook gekomen is onder keizer Claudius. [HSV]
Handelingen 25:27. Het lijkt me namelijk onzinnig om een gevangene naar Rome te sturen zonder melding te maken van de tegen hem ingebrachte beschuldigingen.’
Openbaring 1:1. Openbaring van Jezus Christus, die Hij van God ontving om aan de dienaren van God te laten zien wat er binnenkort gebeuren moet. Hij heeft zijn engel deze openbaring laten meedelen aan zijn dienaar Johannes.
Wat kunnen we van deze teksten leren?
Jezus zelf is een teken. Een signaal van God dat Hij vol ontferming is voor ons. Lukas 2:34.
Van Jezus wordt gezegd dat hij tekenen deed. Enkelen worden met namen genoemd. Zo veranderde hij water in wijn. Dat wordt het eerste teken genoemd. Daarmee toonde Hij zijn grootheid. Johannes 2:11. Wat het tweede teken is genoemd was de genezing van de hoveling. Johannes 4:54. Een teken was ook de opstanding uit de dood van zijn vriend Lazarus. Johannes 12:18.
Diverse keren wordt het doen van tekenen door Jezus in het algemeen genoemd zonder dat erbij staat welke teken hij precies deed. Gevolg was velen tot geloof kwamen. Johannes 2:23 en 7:31. Zelfs schriftgeleerde Nicodemus kwam tot de conclusie dat dit alleen met Gods hulp kon. Johannes 3:2. Een grote menigte volgden Hem omdat ze zijn tekenen hadden gezien. Johannes 6:2. Het bracht mensen tot de conclusie dat Jezus wel een groot profeet moest zijn. Johannes 6:14. In ieder geval geen zondig mens. Johannes 9:16. De doen van tekenen door Jezus zorgde ervoor dat men beducht was om Hem aan te pakken. Johannes 11:47. De tekenen die Jezus deed waren het bewijs dat Jezus door God was gezonden. Handelingen 2:22.
Er waren ook mensen die ondanks de tekenen die Jezus deed toch niet in Hem gingen geloven. Johannes 12:37.
Jezus gaf zijn volgelingen opdracht om uit te gaan. Zij die geloven zullen tekenen meemaken. Marcus 16:17-18. En dat gebeurde ook. Marcus 16:20.
De tekenen die de volgelingen van Jezus deden werkte ook van allerlei uit. Ze vervulden de mensen met ontzag. Handelingen 2:43. Men was ook beducht vanwege het teken van genezing om hen aan te pakken. Handelingen 4:14-16 en 22. De tekenen geschieden dankzij Gods genade. Handelingen 6:8. De gemeente bad ook voor tekenen en wonderen. Handelingen 4:29-31. De apostelen verrichten tekenen en wonderen. Handelingen 5:12. Onreine geesten die uitgaan is een teken, Tekenen leidden tot eensgezindheid. Handelingen 8:6-8.
Cynische en sceptische mensen richting Jezus probeerde Jezus te dwingen een teken te doen. Maar dat deed Jezus niet. Ze zouden het teken van Jona krijgen. Dat zou kunnen verwijzen naar de opstanding van Jezus na drie dagen zoals Jona drie dagen in de vis was. Matteüs 12:38-39 en 16:1-4. Of zoals Jona in Nineveh een oproep tot bekering deed. Lukas 11.
Er zijn mensen, die tekenen niet kunnen zien. Johannes 6:30.
De tegenstander doet ook tekenen. 2 Tessalonicenzen.
Andere bronnen
Ik heb nog geen boeken gevonden, die ’tekenen’ als onderwerp van beschouwing hebben. Wel zijn er allerlei bronnen die wonderen beschrijven, die voor de mensen tekenen waren dat er een God was, die hen zag en wilde helpen. Hieronder als voorbeeld informatie van een VVV boekje over San Marino en over Nicolaas van Tolentino..
Leo en Marino
De geschiedenis van Leo en Marino speelt zich af in de derde eeuw. Het waren twee steenhouwers van het Dalmatische eiland Rab langs de kust van Noord Kroatië. Ze gingen op de vlucht toen de christenvervolging onder de Romeinse keizer Diocletianus uitbrak en kwamen terecht in de Marche in wat nu Italië is. Ze gingen in de streek het christelijk geloof praktiseren.
Leo kwam terecht in wat nu San Leo heet. Er stond toen een tempel aan Jupiter Feretrius gewijd. Goed om te weten dat het Romeinse Rijk een heel occult rijk was. We lezen in Handelingen 15 van enkele gebruiken. Vlees werd eerst aan de afgoden/demonen gewijd voordat men dat at. Men at het bloed of en vlees met het bloed er nog in. ,Verder waren er allerlei vormen van seksuele uitspattingen.
Marino kwam terecht en wat nu San Marino is. San Marino werd een plaats voor asiel als dat nodig was. Het is nog steeds een apart staatje. Dat is een wonder als je de geschiedenis van Italië, met al die oorlogen, kent. De kapel waar San Leo bad is nu een kleine kerk geworden. San Marino en San Leo liggen op zo’n 18 kilometer afstand van elkaar.
Zowel Leo als Marino werden bisschoppen. Marino liet een belangrijke leus na “Relinquo vos liberos ab utroque homine”, dat is vertaald: ‘Ik laat jullie vrij van zowel de ene als de andere man’. Een politieke uitspraak waar Gods wijsheid uit zal hebben gesproken.
Moet je voorstellen dat één van ons naar Thailand of Myanmar gaat en dat daar dan in tien/twintig jaar tijd de meerderheid in die plaats christen is. Leo en Marino hebben dat met Gods hulp wel voor elkaar gekregen. Sterker nog die plaatsen zijn tot de dag van vandaag christelijk.
Nicolaas van Tolentino.
De ouders van Nicolaas van Tolentino bleven lang kinderloos en gingen op gegeven moment naar Bari in Zuid Italië om bij het graf van Sint Nicola(a)s te bidden voor een kind. Ze zouden hem aan de godsdienst toewijden.
Zo werd rond 1245 bij hen een zoon geboren in een dorpje zo’n tien kilometer bij Tolentino vandaan en ze noemde hem Nicolas. Hij zou zestig jaar oud worden. Hij was een soort Samuel.
Op elfjarige leeftijd trad hij in bij de augustijner heremieten in zijn eigen woonplaats. Hij werd op zijn 27ste als priester gewijd. Rond zijn dertigste jaar vestigde hij zich in de plaats Tolentino, waar hij tot zijn dood op 10 september 1305 zou blijven.
In het klooster lag een grote nadruk op armoede en vasten. Lange perioden van de dag werden gewijd aan gemeenschappelijk en persoonlijk gebed. Soms wijdde Nicholas zich aan het gebed en boetedoening met zo’n intensiteit dat het noodzakelijk was voor zijn superieuren om hem beperkingen op te leggen.
Vanwege zijn houding en toewijding aan de mensen had de leiding hem belast met de dagelijkse voeding van de armen aan de poorten van het klooster. Maar soms was hij zo vrijgevig dat de leider van het klooster hem gingen controleren op zijn te grote vrijgevigheid. Nog vóór zijn wijding werd hij gestuurd naar verschillende kloosters van zijn orde zoals in Recanati en Macerata om een voorbeeld te zijn voor de andere kloosterlingen.
Hij was er in de volle breedte voor de mensen. Onderwijs, preken. Voor goede raad. Biechtvader. Als je geld nodig had. Desnoods ging hij voor je bedelen. Als je ziek was kon hij je genezen. Of als je last had van demonen kon hij je bevrijden. Ook wekte hij wel een dode op. Ook een groepje kinderen dat was verdronken wekte hij weer op. Zo wordt ook van hem verteld dat hij een gehangene weer tot leven bracht.
Zijn prediking, instructies en werk in de kerk hadden talrijke bekeringen en wonderen tot gevolg. Na een wonder zei hij: “Niets van zeggen,” hij zou aandringen, “we geven dank aan God, niet aan mij. Ik ben alleen een middel, van klei, een arme zondaar.”
Volgens zeggen bracht hij vele zondaars terug op de goede weg. Niemand scheen zich aan zijn charisma te kunnen onttrekken en dagelijks kwamen honderden mensen naar hem toe om hem te horen. Reeds bij zijn leven werd hij beschouwd als een groot heilige.
Overwegingen
In onze Westerse wereld kunnen of willen we tekenen en wonderen niet zien. Men noemt het dan toevallig, of nog niet te verklaren. Als de wetenschap wat verder is dan kunnen we het wel verklaren is de gedachte. Dit is zowel binnen als buiten de kerk de gedachte.
In Israël gebeurden tekenen en wonderen ook niet als men sceptisch en argwanend was. De Farizeeën en schriftgeleerden hoorden wel van tekenen en wonderen maar waren er zich meestal niet bij als het gebeurde. In onze tijd is men ook sceptisch als het gaat over tekenen. Zowel in als buiten de kerk.
Anders dan in onze tijd probeerden men Jezus te dwingen om op hun bevel tekenen en wonderen te doen. Maar dat doet Jezus niet. Hij zegt jullie krijgen het teken van Jona. Hij verwijst daarmee naar zijn opstandig uit de dood.
Een belangrijk teken van christenen is het kruis. Het is christenen opgevallen dat de oude schrijfwijze van de laatste letter van het Hebreeuwse alfabeth lijkt op een kruis. Hieronder de ontwikkeling van de vorm van de letter.
De NBV vertaling gebruikt het Nederlandse woord teken ook wel als vertaling van andere Hebreeuwse of Griekse woorden. Let daar op als je die vertaling leest. Dan is dat dus anders dan wat je hier leest.
Lessen
De meest belangrijke gedachte is, dat de komst van Jezus een teken van God de Vader is om de mensheid te helpen.
Wat zijn tekenen?
Er is sprake van een teken als er iets gebeurd wat normaal gesproken niet gebeurd en ook nog een bedoeling van God is. Een staf in een slang veranderen en andersom zoals bij Mozes.
Waartoe leiden de tekenen?
De tekenen die Jezus doet en die de volgelingen van Jezus doen zijn om de mensen te helpen. Dat kan zijn met praktische dingen, zoals Jezus die water in wijn veranderde, maar ook met genezingen en bevrijdingen.
Tekenen zijn ook een middel om mensen te overtuigen dat het belangrijk is om Jezus te volgen. Tekenen trekken mensen aan en geven ook gezag aan degenen, die de tekenen doen.
Gebeuren tekenen bij iedereen?
Nee, de mensen die op bevel een teken wilden, kregen er ze niet te zien.
Maar de mensen, die dichtbij God leven kunnen ze meemaken. De Bijbel geeft daar ook voorbeelden van. Voor Mozes was de brandende braambos een teken.
Komen tekenen altijd uit een goede bron?
Nee, er zijn ook mensen met niet goede bedoelingen die tekenen kunnen doen. Dus let op.
Zijn er ook tekenen van God voor de hele mensheid?
Zeker. Er zijn tekenen, die de hele mensheid aangeven dat God zich om de mens bekommerd. Zoals de zon en de maan, die ons licht geven. En de regenboog die ons de trouw van God duidelijk maakt.
In de toekomst zullen ook tekenen aan de hemel te zien zijn die de hele mensheid aangaat.
Kunnen wij mensen met tekenen doen voor de hemel?
Ja, als het volk Israël hun zonen besneed en de sabbath onderhield was dat een teken aan God dat men het verbond tussen het volk en Hem herdenkt. Ook kan men tekens op de arm en het voorhoofd doen om aan Gods daden te herinneren.
Als wij willen staan in de bediening van genezing en bevrijding gedenken we het nieuwe verbond. En als wij mensen dopen en onderwijzen van wat Jezus leerde is het een teken dat we aan zijn missie voor ons denken. (bij deze laatste heb ik het woord teken niet er bij gevonden)
Geven de kerken voldoende ruimte aan tekenen?
Hoewel tekenen voor kerken een belangrijk middel is om mensen te overtuigen, zijn kerken er dikwijls niet op gericht. Waarom niet? De reden is mij niet bekend: het geestelijke is vreemd, niet beheersbaar, niet met het verstand te begrijpen of iets dergelijks.
Het is daarom een goed gebed om voor tekenen en wonderen te bidden.
Overig
Zowel in het Hebreeuws als het Grieks hebben de woorden zelf geen religieuze betekenis. Deze woorden worden ook gebruikt voor alle daagse dingen. De bijzondere betekenis valt pas op vanwege de context.
Er zijn ook mensen, die tekenen niet kunnen zien. Johannes 6:30.
Tenslotte:
Om weer meer verlangen te krijgen in de kerk voor tekenen en wonderen is het wellicht goed om daarover in gesprek te gaan. Wat vinden jullie van tekenen en wonderen? Ik heb dat niet nodig? Ik kan zonder? Was voor vroeger? Goed om dan door te vragen met waarom?